Croeso i flog swyddogol Archifdy Ceredigion.
Mae Archifdy Ceredigion yn rhan o Gyngor Sir Ceredigion.
Pe byddai’n well gennych ei ddarllen yn Saesneg, cliciwch yma. Ewch i’r dudalen Amdanom Ni i gael manylion am y ffordd yr ydym yn rhoi ein Polisi Iaith Gymraeg ar waith ar y cyfryngau cymdeithasol.
Rydym ni’n falch i gyflwyno blog gwadd gan Richard E. Huws
Os fyddwch yn ymweld â Chanolfan Alun R. Edwards, sef hen Neuadd y Dref, Aberystwyth, fe welwch gadair eisteddfodol ar lawr cyntaf y Llyfrgell y tu allan i fynedfa’r Archifdy. Mae’r gadair ar fenthyg o gasgliad Amgueddfa Ceredigion.
Mae’r gadair hynod grefftus hon o waith Hugh Davies, Dolgellau, ac fe’i cynigwyd fel y brif wobr ym mhedwaredd eisteddfod flynyddol Deoniaeth Llanbadarn a gynhaliwyd yn Theatr y Coliseum, Aberystwyth ar 18 Chwefror 1914. Cynigiwyd y gadair am gerdd ar y testun ‘Ieuan Brydydd Hir’, y clerigwr, ysgolhaig a’r bardd o’r deunawfed ganrif a anwyd yn Lledrod. Dewisodd chwech gystadlu ar y testun, a dyfarnwyd y wobr gan y beirniad David Lewis (1870-1948’; ‘ap Ceredigion’) i’r ymgais a gyflwynwyd o dan y ffugenw ‘Disgybl Tudno’. Ond doedd dim golwg o ‘Disgybl Tudno’ pan alwyd ei enw i’r llwyfan, a chadeiriwyd un o swyddogion yr Eisteddfod yn ei le!
Fodd bynnag, datgelwyd mewn adroddiad yn y Carmarthen Journal, wythnos yn ddiweddarach, mai enillydd teilwng iawn y gadair oedd myfyriwr ifanc yng Ngholeg y Brifysgol, Aberystwyth o’r enw T. Oswald Williams, o Gwrtnewydd, Ceredigion. Ymhen amser daeth Thomas Oswald Williams (1888-1965; ap Gwarnant’) yn ffigwr pwysig iawn ym mywyd crefyddol a chyhoeddus Sir Aberteifi fel gweinidog Capel yr Undodwyr, Brondeifi, Llanbedr Pont Steffan am gyfnod o bron 50 mlynedd rhwng 1918 a 1965, ac roedd yn un o hoelion wyth yr achos yng Nghymru. Bu’n gynghorydd sir dros Llambed rhwng 1951 a 1964, a bu’n faer y dref bedair gwaith. Roedd hefyd yn allweddol wrth sefydlu Hafan Deg, y cartref henoed lleol.
Diolch i Carrie Canham (Amgueddfa Ceredigon) a Helen Palmer (Archifdy Ceredigion) am eu cymorth.
Richard E. Huws
Cawn dipyn o wybodaeth am hanes Aberystwyth yn y rhaglen hon. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd gan yr Awyrlu Brenhinol (RAF) orsaf bwysig yn y dref ar gyfer hyfforddiant cychwynnol. Daeth y perfformiad hwn â’r lluoedd arfog a’r dref at ei gilydd yn adeilad eiconig Neuadd y Brenin, er mwyn codi arian at yr ysbyty a fodolai cyn cyfnod y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (GIG), sef Ysbyty Gyffredinol Sir Aberteifi.
Roedd naws obeithiol iawn i’r gyngerdd: perfformiwyd Xmas Pie (‘Pastai’r Nadolig’) yn union ar ôl y Nadolig yn 1942 ac mae’n cael ei ddisgrifio fel a ganlyn “saig addas ar gyfer yr hen a’r ifanc wedi ei pharatoi, gan ddefnyddio rysáit gwbl newydd, gyda blas gwirioneddol Nadoligaidd ar gyfer y plantos”.
Roedd Rhan 1 y perfformiad yn cynnwys drama gomedi (?) fer o’r enw The Family Party (Parti’r Teulu), ac mae llawer o’r actorion sydd wedi’u rhestru yn aelodau o’r awyrlu. Yn ddiddorol iawn, Joseph Ceci oedd yr actor a chwaraeai ran “Uncle Joe”. Roedd Ceci yn gweithio i’r Amgueddfa Brydeinig, ac roedd yn arbenigwr ar bortreadau a oedd wedi’u peintio. Fe’i disgrifiwyd yn “bersonoliaeth afieithus a hael”, a daeth i Aberystwyth yn sgil y rhannau hynny o gasgliadau’r Amgueddfa Brydeinig a symudwyd i Aberystwyth dros gyfnod y rhyfel. Mae’n amlwg iddo ymroi’n llwyr ac yn frwdfrydig i fywyd y dref.
Roedd ail ran perfformiad y noson yn cynnwys dawns bale ar gyfer plant A Dream of Christmas (Breuddwyd am y Nadolig). Roedd y plant yn chwarae rhannau’r tylwyth teg, y morwyr a’r plant tlawd ac oedolion oedd yn chwarae rhannau’r Dyn Eira, y Plismon, yr Oedolion ac – wrth gwrs – Siôn Corn (a chwaraewyd gan yr Arweinydd Sgwadron R.H. Truman). I orffen y noson perfformiwyd darn crefyddol o’r enw The First Christmas (Y Nadolig Cyntaf). Roedd côr Eglwys Sant Mihangel yn rhan o’r perfformiad a chwaraewyd rhan y Forwyn Fair gan y Chwaer Maberley.
Rydym ni’n cyflwyno blog gwadd newydd gan Dr Brian H Davies
Dengys y ffotograff hwn (cyf. GP/1/69) fflyd o longau rhyfel wedi’u hangori ym Mae Ceredigion ac mae’n un o gasgliad o ffotograffau o Aberystwyth, golygfeydd o’r promenâd yn bennaf, a dynnwyd yn y 1890au. Mae tystiolaeth arall yn dweud wrthym bod yn rhaid iddo fod wedi’i dynnu yn 1896, rhwng yr 20fed a’r 23ain o Fehefin ac mae lle i gredu bod yr olygfa wedi’i dal tua chanol dydd, ddydd Sadwrn 20fed o Fehefin.
Ddydd Gwener, 26ain o Fehefin 1896 roedd Tywysog Cymru i fod i gael ei urddo yn Ganghellor ar Brifysgol Cymru ffederal newydd mewn seremoni yn Aberystwyth, a disgwylid y byddai o leiaf ddwy long ryfel Y Llynges Frenhinol yn bresennol yn y bae ar gyfer y digwyddiad brenhinol. Roeddent i gael eu gwahanu oddi wrth Sgwadron y Sianel wrth iddo hwylio yn ôl o Belfast i’w borthladd ym Mhortland, Dorset ar ôl mordaith o ddau fis ar ddyfroedd y gogledd. Roedd y Sgwadron wedi gadael Portland ar y 5ed o Fai, wedi ymweld â Glasgow, Oban, Stornoway (Ynysoedd y Gorllewin), Kirkwall (Ynysoedd Erch) a Belfast, ac i fod i gyrraedd nôl ym Mhortland ar y 26ain o Fehefin. Byddai’r llongau a oedd wedi’u gwahanu ar gyfer yr ymweliad ag Aberystwyth hefyd yn galw yng Nghaerdydd ac Abertawe ar eu mordaith yn ôl i Bortland wedi hynny.
Cafwyd adroddiad manwl gan yr Aberystwyth Oberver (AO, 25 Mehefin 1896) a’r Cambrian News (CN, 26 Mehefin 1896) fel ei gilydd o’r digwyddiadau yn Aberystwyth, a mynegwyd syndod nad dwy long yn unig a ymddangosodd ym Mae Ceredigion ddydd Sadwrn, yr 20fed o Fehefin, ond Sgwadron y Sianel gyfan, ac eithrio rhai o’r llongau llai a adawyd yn Kingstown (Dún Laoghaire erbyn hyn) ar gyfer cario glo. Adroddodd yr AO:
Fore Sadwrn, tua hanner awr wedi un-ar-ddeg, mewn niwl ysgafn, daeth sawl llong i’r golwg … cyfrifwyd naw gyda chymorth sbienddrychau. … O’u blaenau roedd y lleiaf o’r cyfan, a ymddangosai fel petai’n plymio’r dyfroedd. Daethant yn eu blaenau bob yn dipyn fel yr ofnai’r bobl, bron, y byddent yn mynd ar greigiau’r Castell. Ond, ar dderbyn arwydd, gollyngwyd angorau’r holl longau ar yr un pryd â sblash. Yn y cyfamser, gwelwyd mwg tua’r gogledd … ac yna daeth agerlong ag iddi dri hwylbren i’r golwg ac mewn hanner awr roedd wedi anghori gyda’r llongau eraill.
Roedd y deng llong ryfel a angorwyd oddi ar greigiau’r Castell yn destun balcher i’r Llynges Frenhinol; roeddent i gyd yn llongau newydd, yr un ohonynt yn ddim mwy na saith mlwydd oed. Roedd dwy long ryfel o’r Dosbarth Majestic, sef y Majestic a’r Magnificent, ill dwy yn 16,000 tunnell yr un, a chriw o 672 ar y ddwy. Y Majestic oedd banerlong yr Is-lyngesydd Arglwydd Walter Kerr a reolai’r fflyd. Y pedair llong ryfel yn y Dosbarth Royal Sovereign, bob un yn 14,000 tunnell gyda chriw o 670, oedd y Royal Sovereign, yr Empress of India, y Repulse a’r Resolution. Roedd y tri chriwser, y Blake, yr Hermione a’r Bellona (yn griwserau Dosbarth 1af, Ail Ddosbarth a Thrydydd Dosbarth, yn eu trefn) yn llongau llai, o 2,000 i 9,000 tunnell â chriw o 170 i 570. Yr unig long ag iddi dri hwylfwrdd oedd y Bellona, a dengys y ffotograff ei bod wedi cyrraedd yn hwyrach na gweddill y Sgwadron, tua hanner dydd. Llong dorpido fechan 1,000 tunnell oedd yr Halcyon ag iddi griw o 120. Gweithredai’n llong dendio ar gyfer y Sgwadron gan gyflawni tasgau fel plymio’r dyfroedd. Roedd tipyn go lew o dunelledd o longau rhyfel wedi’u hangori yn Aberystwyth, felly, a nododd y CN na welwyd llong ryfel “yn y bae er diwrnodau Armada Sbaen pan ddrylliwyd galiwn ar y Gawsai”.
Wrth angori yn y bae, cododd y llongau eu baneri’n sydyn a thanio eu gynnau enfawr i gyfarch pen-blwydd esgyniad y Frenhines Victoria i’r goron ar yr 20fed o Fehefin 1837. Ar y tir, chwiliodd y Cyngor Tref, sef awdurdod yr harbwr, yn frysiog am faner frenhinol a oedd, erbyn diwedd y dydd, yn chwifio ar dŵr y Castell. Yn y prynhawn, mentrodd y Maer, y Dirprwy Faer a’r Clerc Tref ar fôr garw i ymweld â’r Majestic er mwyn cyfarch yr Is-lyngesydd. Cafwyd sylw yn y CN “nad oedd mynd ar long ryfel bwerus (man-of-war) mor hawdd ei gyflawni â’u dyletswyddau o ddydd-i-ddydd” ac yn ôl yr AO “cawsant i gyd wlychfa go iawn”. Pan ddeallodd swyddogion y Majestic mai cyfeillion y Maer oedd gerllaw, fe’u croesawyd yn ffurfiol ar y llong i sŵn pîb.
Roedd yn flin gan yr Is-lyngesydd Arglwydd Walter Kerr bod materion gweithredol wedi rhwystro swyddogion y Sgwadron rhag derbyn gwahoddiad y Maer a’r Gorfforaeth i wledd yr oeddynt yn gobeithio’i threfnu ar gyfer nos Lun, 22ain Mehefin. Ni rwystrodd materion gweithredol o’r fath grwpiau o rhyw 5,000 o swyddogion a llongwyr rhag mynd ar y lan ddydd Sadwrn, Sul a Llun, ac ni wnaethant chwaith atal lletygarwch y Llynges Frenhinol rhag croesawu ymweliadau ar y llongau a theithiau o’u cyfleusterau gan gannoedd o bobl y dref dros y tridiau. Gwelwyd nifer o’r llongwyr yn mwynhau teithiau ar y tir ac roedd Pontarfynach, yn arbennig, yn atyniad. Bu’r Is-lyngesydd mewn offeren yn yr Eglwys Gatholig leol fore Sul, ar y dydd Llun bu swyddogion y Repulse a’r Royal Sovereign yn chwarae mewn gêm griced ar dir y Coleg, a bu band un o’r llongau’n chwarae yn ystod y prynhawn.
Wrth iddi nosi nos Lun, tretiwyd yr ardal gyfan i arddangosfa ysblennydd o chwiloleuadau’r Sgwadron. Cofnododd y CN bod “… pelydrau’r goleuadau mor bwerus fel eu bod nid yn unig yn goleuo’r cymylau ond bod y pelydrau llachar a oedd yn treiddio drwyddynt i’w gweld yng Ngheinewydd ac yn bell i ffwrdd yng nghanol y wlad. Pan dröwyd y goleuadau tua’r mewndir, datgelwyd Pumlumon a chopaon uwch eraill y gyfres o fynyddoedd yn rhyfeddol o glir ynghanol y tywyllwch oddi amgylch”.
Roedd nifer o’r bobl leol yn gobeithio y byddai’r Sgwadron cyfan yn aros ar gyfer yr ymweliad brenhinol ddydd Gwener, 26ain Mehefin, ond daeth gorchymyn y llynges a fynnai bod wyth o’r llongau’n gadael Aberystwyth am 10am, ddydd Mawrth, 23ain Mehefin er mwyn dychwelyd i’r porthladd ym Mhortland. “O ganlyniad, ffurfiodd y llongau yn un rhes, ar ôl cychwyn yn ddwy, a’r Halcyon fechan, a oedd yn tendio’r Sgwadron, yn arwain (AO)”. “Hwyliodd y llongau’n urddasol oddi yno gan adael yr Hermione a’r Bellona i harddu’r digwyddiadau ddydd Gwener a thanio’r salíwt frenhinol (CN)”.
Fore Gwener, cyrhaeddodd y parti brenhinol Aberystwyth ar y trên o Fachynlleth lle’r oeddent wedi aros dros nos ym Mhlas Machynlleth, cartref Ardalyddes Weddw Londonderry. Teithiodd Tywysog a Thywysoges Cymru, ynghyd â’r Tywysogesau Maud a Victoria o’r orsaf yn y cerbyd brenhinol, wedi’u hebrwng gan farchogion, i’r pafiliwn a godwyd ar gyfer yr urddo yn Sgwâr Neuadd y Dref, wrth gyffordd Is y Llan a Morfa Mawr. Dywed y CN wrthym bod yr olygfa liwgar yn y pafiliwn orlawn “wedi’i dwysáu hyd yn oed yn fwy gan ymddangosiad hynod swyddogion y criwserau Hermione a Bellona. … Ymddangosodd y rhain mewn gwisg forwrol, yn ysblennydd mewn les aur. Rhoddwyd lle amlwg iddynt ar y llwyfan”. Wrth i’r parti brenhinol fynd at eu seddau “canodd y Côr ‘Y Derwyddon’ a atgyfnerthwyd gan sŵn y gynnau trymion yn atsain yn ysbeidiol ar yr Hermione a’r Bellona wrth iddynt danio salíwt frenhinol (CN)’. Urddwyd Tywysog Cymru yn briodol yn Ganghellor Prifysgol Cymru, a rhoddodd nifer o raddau er anrhydedd, un (DMus) i Alexandra, Tywysoges Cymru ac un arall (LLD) i Mr W.E. Gladstone, a wasanaethodd yn Brif Weinidog am bedwar tymor rhwng 1868 a 1894.
Yna, gorymdeithiodd y parti brenhinol, swyddogion y brifysgol a’r gwesteion eraill i’r Coleg lle ffurfiodd môr-filwyr o’r Hermione a’r Bellona yr osgordd er anrhydedd. “Gosodwyd y bwyd ym Mhafiliwn y Pier hardd ac eang a agorwyd y diwrnod hwnnw gan Dywysoges Cymru (CN)”. Wedi hynny, symudodd y parti i ben gogleddol Rhodfa Fuddug lle cafodd y neuadd breswyl i fenywod a oedd newydd gael ei hadeiladu ei hagor yn swyddogol gan Ei Huchelder Brenhinol a’i henwi’n Neuadd Alexandra.
Dychwelodd y parti brenhinol yn ddiweddarach i Fachynlleth ar y trên am noson arall ym Mhlas Machynlleth. Drannoeth, dychwelont i Lundain gan wneud ymweliad byr â Chaerdydd brynhawn Sadwrn. Yn y cyfamser, gadawodd criwserau y Llynges Frenhinol Fae Aberteifi am Benarth ac yno y buont wedi’u hangori gydol yr ymweliad brenhinol â Chaerdydd. Gadawont Benarth yn gynnar fore Sul gan angori am gyfnod byr oddi ar y Mwmbwls fel y gallai Abertawe dystio i’w salíwt ynnau i nodi pen-blwydd coroni’r Frenhines (28ain o Fehefin 1838). Ar ôl hyn, gadawodd yr Hermione a’r Bellona ddyfroedd Cymru er mwyn teithio o gwmpas Land’s End ac ailymuno â Sgwadron y Sianel yn ei borthladd ym Mhortland.
Brian H Davies
Roedd trychineb Aber-miwl yn un o’r damweiniau gwaethaf ar reilffyrdd Cymru a hynny yn dilyn cyfres o ddigwyddiadau ar 26 Ionawr 1921 pan fu i staff gymysgu’r ‘tabled’ neu daleb a roddwyd i griw yr injan i ddangos fod ganddynt rwydd hynt diogel ar hyd trac sengl. O ganlyniad i’r camgymeriad yma bu i’r trên cyflym am 10.25 o Aberystwyth wrthdaro’n benben â thrên araf wnaeth adael Whitchurch / Yr Eglwys Wen am 10.05 a.m. a hynny oddeutu 2 ½ milltir o Drenewydd a 1 ½ milltir o Aber-miwl.
Roedd y ddau drên yn teithio ar gyflymder o oddeutu 30mph a bu i’r gwrthdrawiad o 60mph ddryllio a falu’r ddwy injan. Roedd y trên cyflym yn cynnwys saith cerbyd. Taflwyd y ddau gerbyd cyntaf oddi ar y rheiliau ond bu i nifer o deithwyr osgoi niwed difrifol. Bu i’r tri cherbyd olaf barhau ar y rheiliau; er bod cryn ddifrod ar un ohonynt roedd y ddau olaf braidd heb unrhyw farc arnynt. Y trydydd a’r pedwerydd cerbyd cafodd y difrod mwyaf am y bu nerth y gwrthdrawiad eu telesgopio i’w gilydd. Roedd y pedwerydd cerbyd yn gerbyd cyfansawdd 8 olwyn GWR, a oedd yn teithio i Paddington a dyma lle bu farw nifer fwyaf o deithwyr.
Lladdwyd gyrrwr a thaniwr y trên araf a bu i’r gyrrwr a’r taniwr y trên cyflym neidio o’r cab ar y funud olaf ac er iddynt gael eu niweidio bu i’r ddau oroesi. Hefyd bu farw un o gyfarwyddwyr Rheilffordd y Cambria, Yr Arglwydd Herbert Vane-Tempest, yn ogystal â’i falet James Henderson.
Ymhlith y dwy ar bymtheg a fu farw oedd gard teithwyr y trên cyflym sef Edward Shone of Aberystwyth a oedd yn 69 oed.
Mae’n bosib fod aelod o’r teulu neu ffrind agos wedi cyflwyno’r casgliad bach yma i Archifdy Ceredigion. Mae’n cynnwys darnau o bapurau a chylchgronau ar y pryd ac un erthygl mwy modern am y trychineb ac am Edward Shone yn benodol.
Mae hanes y trychineb a’r camau a gymerwyd yn ystod y gwaith achub yn dorcalonnus hyd yn oed wrth ei ddarllen 99 mlynedd ar ôl hynny, gan gofio nad oedd papurau newydd mor dawedog ag ydynt nawr wrth nodi’r holl fanylion y byddem ni yn yr oes fodern yn teimlo eu bod yn ddiangen, yn boenus ac yn annheg i’r teulu.
Corff Edward Shone oedd y cyntaf i gael ei symud o’r cerbydau a faluriwyd, a bu’n bosib ei adnabod gan ei ‘iwnifform a botymau llachar’ a bu i ebychiad trist a thawel gan y sawl oedd yno i’w hachub fynegi eu bod wedi adnabod y claf. Fel y gard teithwyr roedd yn eistedd mewn ‘bocs bach’ (mae’n bosib y byddem yn ei alw’n gwpwrdd bach) yn y caban oedd yn teithio i Paddington. Mwy na thebyg bydd wedi ei leoli rhwng dosbarthiadau cyntaf a thrydydd yn y caban gan sylw.
Mewn cwest wedi’r ddamwain bu i Henry Shone, 3 St George’s Terrace, Llanbadarn adnabod corff ei dad a oedd yn byw yn 4 Ffordd Stanley, Aberystwyth. Bu Edward Shone yn byw yno am ymron ugain mlynedd, gan symud o Lanidloes ym mlynyddoedd cynnar y ganrif, pan fu i Gwmnïau Rheilffordd y Cambria a Rheilffordd Canolbarth Cymru uno. Roedd ganddo ef a’i wraig Annie tair o ferched a chwech mab. Bu i bob un o’r meibion ddilyn ôl troed Mr Shone a gweithio ar y rheilffordd, fel y bu iddo ef ddilyn ei dad a oedd yn un o’r gardiau cyntaf i weithio ar linell rheilffordd Canolbarth Cymru.
Roedd Henry Shone yn signalwr yn Aberystwyth, a bu iddo weld ei dad am y tro diwethaf wrth i’r trên cyflym am 10.25 fynd allan o Aberystwyth a bu i Edward “yn ei ffordd arferol godi ei law wrth fynd heibio’r bocs signalau.”
Bu Edward ac Annie wrth i’r teulu ymestyn fyw yng Nghwmdu, wrth ymyl Llanidloes “ac roedd gan nifer o bobl y dref atgofion hapus iawn o’u cysylltiad ag ef yn yr hen amser. Roedd yn 69 oed ond roedd yn edrych tipyn yn iau, gyda’i wyneb gwritgoch siriol yn cuddio ei oedran yn haws iawn.” Nodwyd yn y papur lleol “bu iddo ymweld yn aml â lleoliadau arferol yn Llanidloes gan siarad yn gynnes am ei brofiadau yn y dref.” Ar ôl cyrraedd Aberystwyth bu iddo enwi ei gartref newydd yn Stanley Road yn ‘Idloes House’
Yn Llanidloes bu Mr Shone yn gefnogwr selog o’r Eglwys Anglicanaidd ac ar ôl trosglwyddo i Aberystwyth bu iddo ymaelodi ag Eglwys y Drindod Sanctaidd, lle bu’n aelod gweithgar o’r eglwys.
Bu i gylchgrawn plwyf Llanbadarn Fawr, Plwyf San Mihangel ac Eglwys y Drindod Sanctaidd dalu teyrnged eu hunain ym mis Chwefror 1921 i Mr Shone.
Roedd Mr Shone yn Eglwyswr i’r carn a bu’n mynychu Eglwys y Drindod Sanctaidd yn rheolaidd am nifer o flynyddoedd gan hefyd fod yn ystlyswr yno ac Aelod o’r Cyngor Plwyf Eglwysig. Ni allwn fynegi’n ddigonol ein gwir tristwch am y golled enfawr i’w gweddw a’i deulu. Bydd yn gysur iddynt wybod fod y parch a’r teimlad a fynegwyd am golli Mr Shone nid yn unig gan ei gyd-weithwyr ond pawb gafodd y pleser o‘i adnabod yn amlwg yn ei angladd ar gynhaliwyd ar ddydd Sul 30ain. Dyma oedd yr angladd fwyaf a welwyd erioed yn y dref. Bu farw mewn amgylchiadau trasig, ond fel milwr mewn brwydr , bu farw yn ei ddyletswydd. Boed i Dduw gysuro a chynnal y teulu yn ystod eu profedigaeth.
Rhaid i ni gadw mewn cof fod marwolaeth milwr ar faes y gad yn rywbeth a oedd yn parhau yn fyw yng nghof y Gymuned yn 1921. Roedd yr angladd yn nodedig iawn ac ysgrifennwyd amdano yn y papurau cenedlaethol gan gynnwys y Daily Mirror.
Yn 1921 prin oedd y gwasanaethau rheilffordd a oedd yn teithio allan o Aberystwyth, gyda thrên yn cludo’r post yn teithio yn y bore a’r prynhawn yn unig. Dyma’r rheswm y cynhaliwyd yr angladd ar ddydd Sul er mwyn i’w gydweithwyr ar y rheilffordd fedru mynd i angladd ffrind iddynt. Bu i drên arbennig eu cludo i lawr y rheilffordd i Aberystwyth.
Yn ôl yr adroddiad yn y Cambrian News nodwyd, fel ei dad o’i flaen:
Bu Mr Shone ei hun yn gweithio ar y rheilffordd [fel gard] am dros deugain mlynedd, gan ddechrau â gofal trên a oedd yn teithio rhwng Caerdydd ac Aberystwyth. Symudodd i fyw yn Aberystwyth oddeutu ugain mlynedd yn ôl, ac yn ystod y cyfnod hynny roedd yn gard ar y trên cyflym rhwng Aberystwyth a’r Amwythig ym misoedd y gaeaf ac ar y trên a oedd yn teithio i Lundain yn ystod misoedd yr haf. Adlewyrchwyd y parch oedd iddo prynhawn dydd Sul diwethaf pan gynhaliwyd ei angladd. Bu i gannoedd o bobl y dref fynd i’w angladd. Cynrychiolwyd Cwmni Rheilffordd y Cambria gan Mr Herbert, un o’r cyfarwyddwyr: Mr James Rees o’r Brif Swyddfa yng Nghroesoswallt; a MR T.K. Vaughan Gorsaf-feistr, a oedd yn cynrychioli Uwcharolygydd y llinell. Bu i drên arbennig gludo nifer fawr o ddynion y rheilffordd o wahanol ardaloedd a rhannau o’r system ….a chafwyd gwasanaeth teimladwy yn Eglwys y Drindod Sanctaidd … cariwyd yr arch o’r eglwys i’r fynwent gan weithwyr y rheilffordd. Y prif alarwyr oedd Mrs A. Shone, gweddw, Messrs. William, Edward, Thomas, James, Albert, Harry a Stanley Shone, meibion. Misses Polly, Lottie a Sally Shone (merched). Roedd 32 torch … [gan gynnwys torchau oddi wrth] Rheilffordd Dyffryn Taf, Caerdydd, Gweithwyr Rheilffordd y Canolbarth, Cwm Tawe, Darn Arfordir Rheilffordd y Cambria, Staff Clerigol Rheilffordd Aberystwyth, Cangen N.U.R Aberystwyth, Cymdeithas Cydweithredol Aberystwyth, & Wardeiniaid Eglwys y Drindod Sanctaidd
Mae ein cipolwg diwethaf i fywyd Edward Shone yn ei ysgrif goffa a gyhoeddwyd yn The Wheatsheaf ym mis Chwefror 1921, sef cylchlythyr Cymdeithas Cydweithredol Aberystwyth a’r Ardal:
Yn dilyn marwolaeth Mr Shone a fu farw mewn amgylchiadau torcalonnus yn nhrychineb ar reilffordd y Cambria ar y 26 Ionawr 1921 rhwng Drenewydd ac Aber-miwl, bu i’r Gymdeithas golli un o’i haelodau hynaf a mwyaf ffyddlon.
Bu Mr Shone ar y Pwyllgor Rheoli ers ei sefydlu yn 1915, ac roedd yn aelod a oedd bob amser yn barod ac yn awyddus i wneud beth bynnag y gallai wneud er budd y Gymdeithas. Er ei fod yn weddol dawel ei gymeriad, roedd bob amser yn ennill parch ei gydweithwyr, ac roedd pob un ohonynt yn gwerthfawrogi gwerth ei wasanaeth yn ystod y cyfnodau anodd a wynebwyd gan y Gymdeithas ac y mae’n edifar na fu’n bosib iddo weld beth sy’n ymddangos i fod yn gyfnod llewyrchus yn hanes y Gymdeithas. Roedd gan yr aelodau eu hunain hyder mawr yng ngallu Mr Shone gan iddo gael ei ailethol am dymor gwasanaeth arall yn y cyfarfod chwarterol diwethaf.
Roedd Mr Shone yn 69 oed a bu’n gweithio i reilffordd y Cambria am 50 mlynedd. Roedd yn wreiddiol o Lanidloes a bu’n byw yno am ryw 20 mlynedd ac yn ystod ei amser fel gard teithwyr bu iddo ennill nifer o ffrindiau yn sgil ei gymeriad hynaws a charedig wrth iddo ymdrin â theithwyr ar y Cambria. Yn ogystal â’i ddiddordeb mewn gwaith cydweithredol bu Mr Shone yn undebwr llafur egnïol a bu’n drysorydd ei gangen lleol N.U.R am ymron 20 mlynedd. Bu i’r ymadawedig adael gweddw, tair merch a chwech mab (a phob un ohonynt yn gweithio ar y rheilffordd).
Wrth astudio hanes teuluol a hanes lleol mae’n aml iawn yn anodd neu’n wir amhosib i gael gafael ar unrhyw beth am gymeriad unigolion, oni bai os ydynt wedi cyfrannu mewn ryw ffordd i gymdeithas a bod yn agored i lygad craff y cyhoedd, neu os ydynt wedi gadael gohebiaeth neu ddeunyddiau eraill sy’n rhoi syniad i ni o’u cymeriad. Y mae hefyd yn anarferol i fedru cael gafael ar lawer am elfennau gwahanol bywyd pobl. Yn yr achos yma er ei fod mewn cyd-destun trist iawn, mae’r adnoddau sydd ar gael i ni’n darparu darlun crwn o ddyn caredig ac egwyddorol, wnaeth dreulio ei fywyd mewn gwahanol elfennau o wasanaethau cyhoeddus, a fu farw mewn amgylchiadau trasig wrth ymgymryd â’i waith a oedd yn wir bleser iddo.
Helen Palmer
Isod: Adroddiadau am y trychineb yn y Montgomeryshire Express, 1 Chwefror 1921 (rhowch glic ar y lluniau i’w gwneud yn fwy)
Mae 2020 yn flwyddyn na welwyd ei thebyg o’r blaen. Er ei fod yn gyfnod na fyddwn byth yn ei anghofio, mae’n dal yn bwysig cadw cofnod ohono yn archifau’r sir. Un peth da am y flwyddyn heriol hon yw’r cyfle i archwilio ein hardal leol yn fanylach, ac rydym wedi darganfod mwy am yr amgylchedd, natur a’n hunain ar hyd y ffordd.
Byddem wrth ein bodd pe baech yn gwneud mapiau sy’n adlewyrchu eich profiad eich hun a’u hanfon atom. Gallant gael eu gwneud drwy unrhyw gyfrwng, a gellir eu hanfon naill ai drwy’r post neu’n electronig. Gellir tynnu llun, paentio neu greu llun digidol. Efallai y byddwch yn dewis gwneud ffilm yn lle, neu fap sain! Byddwn yn cadw’r casgliad cyfan i goffáu ein cymunedau yng Ngheredigion yn 2020.
Beth allai fod yn eich map?
Gallwch fapio eich hoff lwybr cerdded, neu’r byd bach lleol o’ch cwmpas yn ystod y cyfnod clo (dan do neu y tu allan). Efallai yr hoffech chi gynnwys adeiladau diddorol, y bywyd gwyllt a welsoch chi mewn lonydd a gwrychoedd, coedwigoedd a chaeau, efallai cornel yn eich tref neu bentref lle cawsoch chi sgwrs hyfryd gyda ffrind neu ddieithryn (gan gadw pellter cymdeithasol!)
Nid oes rhaid i’ch map ddangos lleoliad go iawn hyd yn oed; gall fod yn fap o ynys anghyfannedd hardd yr ydych chi wedi ei dychmygu ar ddiwrnod llwm i’ch cadw eich hun yn hapus ac yn eich iawn bwyll!
Does dim ots os nad yw eich map yn gampwaith – er croesawir campweithiau hefyd! Mae mapiau yn ymwneud â syniadau cymaint ag unrhyw beth arall, a byddem wrth ein bodd yn rhannu eich syniadau.
Hoffem wybod pwy ydych chi er mwyn i ni allu eich diolch, ond bydd eich manylion personol yn cael eu cadw ar wahân i’r mapiau ac ni fyddant ar gael i’r cyhoedd unwaith y bydd y mapiau yn dod yn rhan o’n casgliadau, oni bai eich bod am i ni ddatgelu eich hunaniaeth.
Anfonwch eich mapiau at archives@ceredigion.gov.uk neu drwy’r post at Archifdy Ceredigion, Hen Neuadd y Dref, Morfa Mawr, Aberystwyth SY23 2EB.
Mae pob un o’r mapiau yn y blog hwn wedi’u darlunio â llaw neu wedi eu gwneud â llaw. Ond os bydd angen mwy o ysbrydoliaeth, ymwelwch eg ein harddangosfa Archwilio Eich Archif yn y Bandstand (Aberystwyth)
Ar y 15fed o Awst 2020 dethlir 75 mlynedd ‘Buddugoliaeth dros Japan’ a diwedd yr Ail Ryfel Byd. Er hynny, rydym ni’n falch i gyflwyno blog gwadd gan Simon Burgess, gor-wyr Capten Read.
Roedd Richard George Read yn garcharor rhyfel yn ystod yr Ail Ryfel Byd a chafodd ei ddal gan y Japaneaid adeg cwymp Singapôr ar y 15fed o Chwefror 1942. Daeth ef, a bron i 150,000 o filwyr o Brydain, Awstralia a Seland Newydd yn bennaf (ond hefyd o India a’r Iseldiroedd) yn garcharorion rhyfel. Cyfeiriodd Winston Churchill at gwymp Singapôr fel y ‘trychineb gwaethaf a’r ymostyngiad mwyaf yn hanes Prydain’. Profodd Richard a’i gyd-garcharorion rhyfel dros dair blynedd a hanner o greulondeb ac ecsbloetiaeth. Roedd y rhai a gyfranogodd yn ymgyrch y Dwyrain Pell yn cael eu hadnabod fel ‘Y Fyddin Anghofiedig’ gan mai’r rhyfel yn Ewrop oedd y bygythiad uniongyrchol i fywydau’r rhai a oedd gartref.
Capten R G Read ym mis Rhagfyr 1945, rai wythnosau ar ôl iddo ddychwelyd i Aberystwyth
Roedd Read yn Gapten gyda’r Magnelwyr Brenhinol ac roedd eisoes wedi treulio 25 mlynedd gyda’r Magnelwyr Brenhinol cyn i’r Ail Ryfel Byd ddechrau.
Ymunodd â’r Fyddin yn 1914 pan oedd yn 14 mlwydd oed. Treuliodd gyfnod yn Ffrainc gyda Byddin Ymgyrchol Prydain yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Cafodd ei anfon dramor ar ôl y rhyfel gan dreulio amser ym Mhalesteina a’r Aifft. Treuliodd bron i ddegawd yn yr Aifft ac yno, yn Ysgol Barics Byddin Abbassia yng Nghairo y cyfarfu â Daisy Preston a oedd yn nani yno. Priododd Daisy ag ef yng Nghonswl Prydain yng Nghairo yn 1927 ac o fewn blwyddyn ganed, Eileen, eu merch hynaf. Dychwelodd y teulu i Brydain yn 1930. Bryd hyn, roedd Richard gyda Magnelfa ‘F’ y Magnelwyr Ceffylau Brenhinol cyn iddo gael ei symud i Ganolbarth Cymru (Magnelfa Aberteifi) a olygodd ei fod yn gallu ymagartrefu gyda’i deulu yn Aberystwyth; roedd cartref y teulu yn Llangawsai, Llanbadarn. Erbyn hyn roedd yn Ringyll Swyddog Cyflenwi i’r Fagnelfa ac anrhydeddwyd ef â’i Fedal Gwasanaeth Maith ym mis Ionawr 1936 cyn iddo ymadael yn 1938.
Ychydig cyn cychwyn yr Ail Ryfel Byd ailymrestrodd Richard fel Lefftenant (Swyddog Cyflenwi) ym Myddin y Tiriogaethwyr yn Aberystwyth ac Aberteifi, gyda Magnelfa Frenhinol 102 (a ddaeth y 146ain Catrawd yn ddiweddarach) ac fe’i dyrchafwyd yn Gapten yn ystod y cyfnod hwn.
Yn 1941 penderfynodd roi’r gorau i’w reng Capten i ymuno â Chatrawd Maes 118 y Magnelwyr Brenhinol fel Lefftenant unwaith eto efallai am fod yr Uned hon ar fin cael ei chludo ar long i’r Dwyrain Canol a’i fod am ‘gyflawni ei ddyletswydd’ yn weithredol. Roedd yn rhan o 18fed Is-adran, Catrawd Maes 118 y Magnelwyr Brenhinol ac ymadawodd â’r DU yn hwyr yn 1941 yn disgwyl teithio i’r Dwyrain Canol.
Lefftenant R. G. Read naill ai wrth ei hyfforddiant yn India neu efallai ar ôl cyrraedd Singapôr ym mis Chwefror 1942
Fodd bynnag, nid oedd y rhyfel yn erbyn Japan yn y Dwyrain Pell yn mynd yn dda a phenderfynodd Churchill symud y 18fed Is-adran i Singapôr. Treuliodd bythefnos yn India i ddechrau yn derbyn hyfforddiant brysiog, munud olaf, a chyrhaeddodd Singapôr ddiwedd Ionawr 1942 pan oedd y frwydr wedi’i cholli fwy neu lai.
Gorchymyn olaf y Cadfridog Wavell a anfonwyd ar y 10fed o Chwefror 1942, ddiwrnodau yn unig cyn yr ildio ar y 15fed o Chwefror. Mae’r gorchymyn yn cynnwys cyfarwyddyd bod yn ‘Rhaid i Gadlywyddion ac Uwch Swyddogion arwain eu lluoedd ac, os oes angen, marw gyda nhw. Ni ddylid meddwl am ildio a rhaid i bob uned ymladd tan y diwedd un ac mewn cyswllt agos â’r gelyn’.
Glaniodd yr Is-adran yn ystod yr ymgyrchoedd awyr ar harbwr Singapôr a nifer o’r dynion yno heb yr offer cywir ac ychydig iawn o hyfforddiant ar gyfer rhyfel yn y Dwyrain Pell. O fewn pythefnos o’r 15fed Chwefror 1942, roedd Singapôr wedi ildio i’r Japaneaid goresgynnol.
Cadlywydd Percival – Telegram ildio i’r Japaneaid ar y 15fed o Chwefror 1942
Cadlywydd Yamashita – Amodau ildio Lluoedd y Cynghreiriaid yn Singapôr
Cadlywydd Yamashita – Telegram yn ceisio ildiad Lluoedd y Cynghreiriaid, byddin Nippon ar y 13eg o Chwefror 1942
Roedd y Japaneaid wedi gwrthod cydymffurfio â Chonfensiwn Genefa ac roedd nifer o warchodlu’r gwersylloedd yn enwog am eu creulondeb tuag at y carcharorion. Roedd dehongli cod anrhydedd.y Japaneaid, y Bushido, a ddefnyddiwyd i hyfforddi’ gwarchodlu Japan yn ystod yr Ail Ryfel Byd, yn golygu bod dynion a oedd yn ildio yn cael eu hystyried yn gwbl ddiwerth ac arweiniai at y gwarchodlu’n ystyried eu carcharorion yn annheilwng o gael eu trin yn ddynol.
Cerdyn Cofnod carcharor rhyfel y Japaneaidd ar gyfer y Lefftenant R G Read
Cadwodd Read ddyddiadur a llwyddodd i gofnodi ynddo ar gyfer y rhan fwyaf o’i garchariad. Mae darllen ei ddyddiaduron yn brofiad dirdynnol: roedd carcharorion yn cael eu defnyddio ar gyfer llafur caethweision ar yr enwog ‘Reilffordd Angau’ a godwyd gan garcharorion rhyfel rhwng Byrma a Gwlad Thai, mewn pyllau glo ac yn Japan neu’r tiriogaethau yr ymosodwyd arnynt. Mae ei ddyddiaduron yn llawn straeon am galedi, newyn, o guro a marwolaeth. Aeth Read yno yn pwyso 12 stôn 10 pwys ac erbyn iddo gael ei ryddhau, roedd i lawr i 7 stôn 10 pwys, gostyngiad o 40%.
Dyddiadur, Mai 1944 ‘Malwod, llygod mawr, gwymon […] danteithfwydydd diweddaraf’
Dyddiadur, Awst 1944, yn cofnodi colli mwy o bwysau
Bu farw nifer o garcharorion o ganlyniad i ddiffyg maethiad, newyn neu glefydau trofannol. Gwnaeth y llwyth gwaith trwm lawer o ddrwg hefyd. Cadwyd Capten Read yn garcharor rhyfel am y rhan fwyaf o’i gyfnod o dair blynedd a hanner yng ngwersyll carcharorion rhyfel Changi yn Singapôr, ac mae llun yn ei gasgliad yn dangos y carcharorion mewn ‘parti gwaith’ yng nghwmni Gwarchodlu Japan.
Ffotograff o bropaganda’r Japaneaid, tri o’r gwarchodlu a naw carcharor, mewn parti gwaith, a anfonwyd o bosibl i glirio ar ôl yr ildio yn 1942 ac yn ardal Bukit Timah o Singapôr. Noder bod y Prydeinwyr yn gwisgo hetiau cantel llipa bryd hyn er y gallai un carcharor (sy’n cyrcydu wrth ymyl un o warchodlu Japan ar y dde) fod yn Awstraliad cynhenid.
Diben y partïon gwaith hyn yn y lle cyntaf oedd clirio ar ôl yr ildio. Cynhyrchwyd lluniau fel hyn gan y Japaneaid yn bropaganda i ddangos i’r byd mawr cystal yr oeddent yn trin eu carcharorion.
Nid oedd y teuluoedd ym Mhrydain yn ymwybodol o dynged y rhai a oedd yn agos atynt ac a oedd wedi’u dal gan y Japaneaid, ac roedd nifer yn tybio’r gwaethaf ar ôl blynyddoedd o ddiffyg cyswllt.
Telegram a anfonodd y Capten R. G. Read at ei wraig, Daisy, dyddiedig 31ain Ionawr 1942 ond na chafodd ei dderbyn tan 10fed Awst 1944. Mae’n bosibl mai dyma’r arwydd cyntaf i Daisy bod ei gŵr yn dal yn fyw ac yn garcharor rhyfel.
Nodyn yn rhoi eglurhad am yr oedi ynghlwm wrth y telegram uchod
Anfonwyd y llythyr cyntaf a dderbyniodd Daisy, gwraig Capten Read, o Singapôr, dyddiedig 31ain Ionawr 1941, ond ni chyrhaeddodd tan y 10fed o Awst 1944.
[Delwedd 4 Telegram a anfonwyd o Singapôr 31ain Ionawr 1942 ond ni chyrhaeddodd tan 10fed Awst 1944]
Cardiau pen-blwydd a Nadolig o waith llaw a roddwyd i’r Lefftenant R. G. Read ym 1942-44 yn bennaf. Roedd papur yn beth prin yn y gwersylloedd hyn a byddai’r carcharorion yn aml yn cyfnewid gyda’r gwarchodlu er mwyn creu eitemau fel y cardiau hyn.
Roedd disgyblaeth yn y gwersylloedd yn llym a deliwyd ag ymdrechion i ddianc â thrais; wynebu’r criw saethu neu ddienyddio oedd y diwedd i rai. Cyfeiriwyd at un digwyddiad fel ‘Digwyddiad Barics Selerang’ a gychwynnodd ar 30ain Awst 1942 o ganlyniad i’r Japaneaid yn ailgarcharu pedwar carcharor rhyfel a oedd wedi ceisio dianc.
Dyddiadur Capt. Read yn cyfeirio at ‘Ddigwyddiad Barics Selerang’
Mynnodd y Japaneaid bod yr 17,000 o garcharorion eraill yn y gwersyll yn llofnodi llw i beidio â cheisio dianc fyth eto. Wedi iddynt wrthod, gorfodwyd y carcharorion rhyfel i ymgasglu yn sgwâr y barics am bron i bum niwrnod gydag ychydig o ddŵr a dim glanweithdra. Ni lwyddodd hyn i dorri’r dynion. Fodd bynnag sylweddolodd Pennaeth Milwrol y carchar y byddai’r amodau enbyd yn arwain yn fuan at golli mwy o fywydau oherwydd clefydau, diffyg dŵr a newyn. Mynnodd bod y dynion yn llofnodi’r llw, a gwnaethant hynny yn y pen draw er i nifer ddefnyddio enwau ffug. Yn ddiweddarach, aeth y Japaneaid â’r pedwar gŵr a oedd wedi ceisio dianc i draeth cyfagos lle y saethodd y criw saethu nhw.
Effeithiodd digwyddiadau fel hyn yn fawr ar y rhai a oedd yn ddigon ffodus i oroesi. Roedd hyd at draean o’r rhai a ddychwelodd gartref yn dioddef yr hyn a adwaenir erbyn hyn yn anhwyder straen ôl-drawmatig [PTSD]. Bryd hynny roedd problemau iechyd meddwl yn cael eu cadw’n dawel neu eu gwthio i’r naill ochr, a golygai hyn bod nifer o garcharorion yn cael eu gadael i ddelio â’r materion hyn ar eu pennau eu hunain ac yn aml y teuluoedd oedd yn gorfod ymdopi â’r canlyniadau.
Tun baco o waith llaw, a wnaed yng Ngwersyll Carcharorion Rhyfel Changi, a roddwyd i’r Lefftenant R. G. Read o Gatrawd Maes 118 y Magnelwyr Brenhinol. Mae’n debyg bod y tun alwminiwm wedi cael ei wneud yn y gwersyll o fetel a gafodd ei ddwyn oddi ar y Japaneaid gan y carcharorion.
Tun baco, arysgrifiad ar y caead
Dioddefodd Capten Read o beriberi a dyspepsia yn ystod ei gyfnod yn Changi, ac roedd yn gaeth i’w wely am y misoedd olaf. Mae beriberi, a adwaenir hefyd fel diffyg thiamin, yn glefyd sy’n cael ei achosi gan ddiffyg fitamin B-1. Gall dyspepsia (diffyg traul) fod yn arwydd cynnar o ganser y coluddyn neu’r stumog ac, yn drist iawn, bu Read farw ohono ym mis Medi 1946.
Mae bylchau yn ei gofnodion dyddiadur a nodiadau wedi hynny yn dangos ei fod ar brydiau’n ddryslyd neu’n rhy wael i ysgrifennu.
Ni roddai’r Japaneaid unrhyw driniaeth feddygol i garcharorion rhyfel; y milwyr eu hunain oedd yn trefnu eu ‘hysbytai’ eu hunain ac roedd nifer o’r dynion yn mynd trwy driniaethau meddygol heb anesthetig a heb yr offer mwyaf sylfaenol hyd yn oed. Roedd y carcharorion yn dioddef o effeithiau deiet gwael, diffyg maethiad a chlefydau trofannol gan gynnwys malaria ac epidemigau dinistriol o golera. Nid oes amheuaeth bod ymdrechion eu cymrodyr meddygol wedi achub miloedd o fywydau.
Dim ond pan gafodd Capten Read ei gludo mewn llong i India yn hydref 1945 y dechreuodd wella a magu pwysau.
Cerdyn meddygol maes ar gyfer Capten R. G. Read. Cyhoeddwyd y cerdyn hwn pan oedd yn gwella ym Madras, India yn ystod hydref 1945, ar ôl i’r Japaneaid ildio ym mis Awst.
Nid oedd yn bosibl cludo’r carcharorion mwyaf sâl gartref ar longau ar unwaith ac felly aed â nhw i ysbystai yn India neu Awstralia. Aeth rhai gartref drwy Unol Daleithiau America neu Ganada hyd yn oed. Ar ôl dychwelyd i Southampton, teithiodd R. G. Read ar yr SS ‘Llandovery Castle’.
Telegram a anfonodd R. G. Read at ei wraig Daisy, o Fadras, 20fed Medi 1945, pan oedd yn gwella.
Pan gyrhaeddodd gartref yn Aberystwyth ar y 1af o Ragfyr y flwyddyn honno, croesawyd ef oddi ar y trên gan y Maer a phobl bwysig y dref. Cyhoeddwyd erthygl yn y Cambrian News yn adrodd ar ei ddychweliad.
Ymunodd â’r Asgell Hyfforddi Tir a Môr yn Nhowyn am gyfnod byr yn 1946 ond yn drist iawn, ni chafodd wellhad iawn ar ôl ei driniaeth wael fel carcharor rhyfel a bu farw yn Ysbyty Milwrol Caer ym mis Medi 1946. Gadawodd ar ei ôl ei wraig, Daisy, a dwy ferch, Eileen a Mary. Ceir coffâd iddo ar Gofeb Ryfel Llanbadarn Fawr.
Cofeb Ryfel Llanbadarn yn enwi Richard George Read
Simon Burgess
Archifdy Ceredigion 